وقتی وارد قلعۀ اختیارالدین یا ارگ هرات میشوی، انگار تاریخ قرنها به عقب بر میگردد؛ برچهای سر به فلک کشیده و کتیبههاییکه قدمت آنها به پیش از میلاد میرسد.
خشت خشت این قلعه، روایتگر حکمرواییهای گوناگون در کشور استند؛ از اسکندر مقدونی در سدۀ چهارم پیش از میلاد تا چنگیز خان مغول، غوریان و تیموریان.
بربنیاد گفتههای باستان شناسان، نخستین خشت این قلعه، چهارهزار سال پیش از سوی بانویی بنام «شمیره» که حاکم آن زمان بود، برای محافظت از تعرض دشمن گذاشته شد و این قلعه تاکنون چندین بار ترمیم و بازسازی شدهاست.
نعمتالله سروری، یکی از این باستانشناس گفت: «این قلعه دو بخش دارد – از سابق هم دو بخش داشت؛ بخش نخست، حرمسرا است که داخل ارک میباشد و بخش دیگر در داخل است که بخش نظامی است. ساختمان این قلعه هم یک ساختمان بسیار خاص و مغلق و پیچیده است.»
ارگ هرات، در زمان حکم روایی ملک فخرالدین که از شاهان دورۀ غوریان بود بنام قلعه اختیارالدین نامگذاری شد. نخستین مرمت اساسی این قلعه در دورۀ غوریان صورت گرفت که نشانههایی از مرمتکاری و کاشیکاریهای آن دوره هنوز هم در یکی از برجهای آن دیده میشوند. آخرینبار، در سال ۲۰۰۶ میلادی با کمک مالی بنیاد آقاخان بخش نخست قلعۀ اختیارالدین مرمت شد؛ کار مرمت آن سه سال به درازا کشید.
قلعۀ اختیارالدین، میبایست گردشگران بسیاری را بخود جلب کند، اما مسؤولان میگویند که شمار گردشگرانی که برای دیدن این قلعه میآیند، در مقایسه با سالهای گذشته کمتر شدهاست. آنان نبود امنیت را عمدهترین علت کمشدن گردشگران میدانند.
بصیر جویا، مدیر قلعۀ اختیارالدین گفت: «موضوع اساسی در صنعت گردشگری، بحث امنیت و صلح است. هر زمانیکه ما صلح سراسری و امنیت کامل را در کشور داشته باشیم، بدون شک که در حوزۀ صنعت گردشگری میتوانیم خیلی خوب بدرخشیم.»
در گذشته، اطراف این قلعه را خندق احاطه کرده بود که ساکنان قلعه را از تعارض دشمن مصون نگهمیداشت؛ به مرور زمان خندقها پر شده و جایش را به سبزهها دادهاست.